تیغ دولبه رژیم های بین المللی

تدبیر24»یکصد و دوازده عضو سازمان ملل متحد در ابتدای هفته جاری به قطعنامه پیشنهادی ایران در خصوص اجرایی سازی تعهدات کشورهای هسته ‌ای در چارچوب پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی (ان.‌پی.‌تی) رای مثبت دادند و مقرر شد این قطعنامه نزدیک به یک ماه دیگر به صحن مجمع عمومی سازمان ملل متحد رفته و به صورت نهایی تصویب شود.
در مباحث مربوط به تصویب این قطعنامه، مهمترین مخالفت ها از سوی نماینده آمریکا صورت گرفت که در راس مخالفان غربی پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران، اجرای تعهدات کشورهای عضو ان.پی.تی را نیازمند زمانی طولانی دانسته بود. از دید جمهوری اسلامی ایران اما با گذشت نزدیک به هفت دهه، فرایند جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته ای از اهداف آن دور مانده و نیاز به تحرکی جدی در این زمینه وجود دارد.
نگاهی به طیف حامیان و مخالفان این پیشنهاد بیانگر این واقعیت است که اهداف جمهوری اسلامی ایران برای جلوگیری از تشدید مسابقه جنگ افزارهای اتمی میان کشورهای دارنده آن و نیز توقف تلاش های معطوف به دستیابی به سلاح های هسته ای به شکل عمده مورد حمایت کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها قرار گرفته است؛ کشورهایی که تهران در دهه های گذشته امیدوار به بهره جویی از حمایت و ظرفیت آن ها برای پیشبرد اهداف منطقه ای و بین المللی خود بوده است.
در جریان اختلافات هسته ای جمهوری اسلامی ایران با قدرت های نظام بین الملل که از اوایل دهه 80 خورشیدی آغاز و در نهایت به توافق هسته ای تیرماه 94 منتهی شد، همراه سازی غیرمتعهدها با مواضع تهران یکی از دستورهای کار دستگاه دیپلماسی دولت پیشین قرار گرفت اما در عمل این شورای امنیت بود که با استناد به گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی تحریم های مورد نظر واشنگتن را بر تهران تحمیل کرد.
از دید برخی تحلیلگران به ویژه رئالیست ها، ماهیت سیاسی نظام بین الملل سبب شده تا عنصر قدرت و ملزومات کسب، تثبیت و نمایش آن به عنوان اصلی ترین متغیر تحولات بر ساختارهای حقوقی و اهداف شکل گیری سازمان های بین المللی غلبه یابد و حتی ساختارها و سازمان های ایجاد شده، خود به دست افزار قدرت های جهانی برای پیگیری اهداف و منافع تبدیل شود.
نکته قابل تامل اینکه قطعنامه پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران برای اجرایی سازی تعهدات مربوط به ان.پی.تی با مخالفت کشورهایی روبرو شد که سال های از همین ساختار برای قرار دادن ایران در تنگنا سود جستند.
با وجود چنین تناقضاتی میان فرایندها و هنجارهای بین المللی، کارکردهای اقناعی و ظرفیت های اجماع ساز قواعد حقوقی و بایسته های هنجاری سبب شده تا همچنان که اشاره شد ظرفیت رژیم های بین المللی مورد توجه قدرت ها قرار گیرد. به این ترتیب در روند شکل گیری رژیم ها به عنوان مجموعه رویه و هنجارها، اصول، انتظارات و تعهدات متقابل و نیز ارزش های فراگیر میان واحدهای ملی نظام بین الملل می توان به ریشه ای از توافق اقویا رسید.
با این حال رژیم ها به دلیل ویژگی فراگیر بودن و برخورداری از برخی ضمانت های اجرای هر چند ضعیف، تنها تامین کننده خواست قدرت های بزرگ نبوده اند.
از دید بسیاری از صاحبنظران مکتب نهادگرایی لیبرال در روابط بین الملل، رژیم ها در موارد متعددی به تشکیل سازمان های بین المللی انجامیده و به دلیل تقویت و بازتولید در همین سازمان ها منشا آثاری واقعی بوده اند. از این منظر به همان شکل که اقویا برای پیشبرد منافع خود از رژیم های بین المللی سود جسته اند، کشورهای حاضر در قاعده و بدنه هرم نظام بین الملل نیز از ظرفیت رژیم ها برای ایجاد بازدارندگی در برابر بالانشینان این هرم و پیشبرد استدلال های سیاسی- حقوقی خود سود جسته اند.
محتوا و روش های مذاکرات پیچیده و طولانی ایران و 1+5 را می توان از نمونه های بهره جویی موفق از ظرفیت رژیم های بین المللی برای احقاق حقوق جمهوری اسلامی و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات به شمار آورد.
نکته قابل تامل اینکه در دیگر تجربه موفق ایرانِ معاصر در جهت پیشبرد دعاوی حقوقی یعنی ملی کردن صنعت نفت، این بهره جویی از ظرفیت رژیم های بین المللی بود که توانست راهگشا باشد.
نکته ای که به ویژه در سال های گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته ضرورت مهیاسازی بسترهای سیاسی و دیپلماتیک حرکت در کانال رژیم های بین المللی و تبدیل ساختن تهدیدات آن به فرصت است؛ ضرورتی که علاوه بر اتکا به نصوص حقوق و قواعد بین المللی نیازمند ادبیات متعارف در طرح دعاوی یا دفاع در برابر اتهامات خارجی است.
موضوع مهم دیگر معیار قرار گرفتن رویه های حاکم بر رفتار خارجی واحدهای بین المللی است که می تواند رژیم ها را له یا علیه یک کشور بسیج کند. از همین رو در تاریخ معاصر بین الملل به صورت متعارف کشوری از طریق رفتارهای ستیزه جویانه در کانال رژیم های بین المللی راه به جایی نبرده است.
در ادامه سخن درباره کارکرد رژیم های بین المللی باید گفت از نگاه نهادگرایان، امنیت سازی را می توان در زمره اصلی ترین کارکردهای رژیم های معاصر به حساب آورد. نهادگرایان در اثبات ادعای خود به مزایای سیستم های دفاع جمعی در دوره پس از جنگ جهانی به این سو اشاره دارند.
آنچه مشخص است اینکه جمهوری اسلامی ایران از طریق اقداماتی چون طرح قطعنامه های پیشنهادی می تواند گام های ثمربخشی در ایجاد یا اصلاح رژیم های بین المللی بردارد، گذشته از این که این رویکرد در سطح منطقه ای نیز قابل پیگیری است.
مهمترین هدف پی افکندن رژیمی کارآمد در منطقه، ایجاد سازوکاری برای مقابله با تهدیدات مشترک با حضور حداکثری بازیگران خاورمیانه ای است؛ رژیمی که هر چند دشواری های زیادی پیش روی شکل گیری آن وجود دارد اما از طریق برجسته سازی تهدیدات مشترکی چون سلاح های هسته ای رژیم صهیونیستی، فعالیت گروه های تروریستی، پیامدهای نامطلوب مداخلات قدرت های فرامنطقه ای و ... می توان خشت های اولیه آن را بر زمین پرالتهاب خاورمیانه استوار ساخت.