روحانی و چالش های تنش زدایی در سیاست خارجی

تدبیر24 : نکته ای که بسیاری از محققان در بازخوانی سیر تاریخی تنش زدایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر آن صحه می گذارند، این است که در طول گذار انقلاب ، تنش زدایی در سیاست خارجی ایران  ماهیتی نامتوازن و تغییر پذیر داشته است و تغییرات شرایط بین المللی در کنار تغییرات نخبگان داخلی توانسته ایران را گاهی به سمت تنش زدایی سوق دهد و گاهی نیز از آن منصرف سازد.

در دهه ی اول انقلاب اسلامی نقش ملی ایران در قالب مقاومت گرایی منطقه ای تحلیل می شد و این امر نیز انعکاس فضای جنگ تحمیلی علیه ایران بود و روح سیاست خارجی ایران به واسطه ی انقلابی بودنش، ماهیت قیم مآبانه و همسازگرایانه ی نظام جهانی را نمی پذیرفت . درهمین دوره بود که مراحل اولیه مقابله گرایی نظام بین الملل با ایران نیز شکل گرفت و فشار های بین المللی علیه ایران شروع گردید و جنگ عراق را نیز می توان در این شرایط نمادی از جنگ های جانشینی و جنگ دستنشانده مورد بررسی قرار داد.

تنش زدایی در ایران اسلامی به مفهوم بازسازی روابط با کشورهای متعارض بین المللی و منطقه ای از سال 1367 به بعد شروع گردید. نیازهای اقتصادی و تکنولوژیکی به موازات ضرورت های استراتژیک عامل شکل گیری این امر بود.در دوران ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی جلوه ای از عمل گرایی اسلامی ظهور می یابد که این الگو در پی افزایش قدرت ملی از طریق تعاملات بین المللی بود و زمانی که این روند جدید شکل گرفت تمایل بیشتری به همکاری با کشورهای منطقه و نهاد های بین المللی نزد دستگاه سیاست خارجی ایران پیدا گردید.

در این دوره  مقامات ایرانی بین رونق اقتصادی در داخل و ثبات سیاسی نظامی در منطقه خلیج فارس رابطه ی مستقیمی یافته بودند.خط مشی عملی رفتاری ایران در دهه دوم انقلاب را می توان با توجه به منافع ملی، ترتیبات منطقه ای و پرهیز از تحریک دیگران مورد توجه قرار داد.

از سال 1376 زمینه برای فعال شدن قالب های گفتمانی مربوط به دموکراتیک اسلامی به وجود می آید و پس از انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری ایران و طرح برنامه های ریس جمهور جدید ، گسترش روابط خارجی و رسیدگی به امور خارجی در چهارچوب رهیافت واقعگرایانه نسبی ادامه می یابد با این تفاوت که نحوه ی بیان و شیوه رفتاری برخورد با دیگران دچار تغییر می گردد و از سویی دیگر سیاست تعدیل اقتصادی و توسعه صنعتی دولت هاشمی رفسنجانی جای خود را به توسعه سیاسی می دهد.

در این دوره  در روابط خارجی نیز پذیرش کثرت گرایی جهانی به معنی نفی نظام تک قطبی و پذیرش تساوی فرهنگ ها به محور اصلی سیاست خارجی ایران مبدل می گردد.  پس از خرداد 76 با تحول در گفتمان سیاسی ، مشروعیت اثباتی جایگزین مشروعیت سلبی می گردد و دوری گزینی از دشمن تراشی و عدم طرح شعار های پرخاشگرایانه و تحریک کننده ضرورتی دو چندان می یابد.

سید محمد خاتمی  در چهار سال اول ریاست جمهوری خویش توانست با تصحیح جهت گیری سیاست خارجی ، گفتگوی انتقادی کشور های اروپایی را به گفت و گوی سازنده تبدیل نماید.

زمانی که نیروهای جدید در قوه مجریه وارد صحنه ی سیاسی گردیدند تا علاوه بر اینکه در داخل جامعه شرایط را برای قانونمندتر شدن جامعه و تحقق جامعه مدنی  فراهم نمایند و هم از سویی دیگر در روابط خارجی سیاست تنش زدایی را در مسیر منافع ملی شکل دهند این مهم به خوبی خود را نشان داد که تحقق این اهداف در کوتاه مدت امکان پذیر نیست و اگر چه در دوران خاتمی الگوی رفتاری امنیتی ایران که ماهیتی دموکراتیک و همکاری جویانه داشت توانست نگرش جهانیان نسبت به ایران را بهبود ببخشد اما نظام بین الملل هر چه عمر دولت او بیشتر می گذشت انعطاف پذیری محدودتری را نسبت به ایران عمل می آورد.

به این ترتیب برخی بحران های امنیتی در حال شکل گیری بود که این امر در نهایت زمینه های عبور از تنش زدایی را بار دیگر فراهم ساخت و در این مقطع بود که کشورهای غربی اعتماد سازی مورد نظر ایران را به عنوان فریب سیاست خارجی ایران تلقی نمودند و به همین علت آمریکا تئوری گذار از خاتمی را در سیاست خارجی خود به کار گرفت.

از سال 2002 به بعد نشانه هایی از عدم موفقیت سیاست خرجی ایران در روند تنش زدایی مشاهده می گردد و برخی دلایل چون مقابله گرایی آمریکا با ضرورت استراتژیک ایران و از سویی دیگر شکل گیری تئوری محور شرارت  زمینه ها را برای افزایش تضاد های ایران و آمریکا فراهم نمود و به راحتی می توان فشار های بین المللی و تهدیدات در قالب قطعنامه های شورای امنیت را  در این رابطه مورد توجه قرار داد.

یکی از دلایل برگشت پذیری سیاست خارجی ایران در سال 1384 از فرایند تنش زدایی را می توان در نشانه های توده گرایی در کشور جست و جو نمود.

توده گرایی به عنوان یک روند بسیج اجتماعی در شرایط غلبه با تهدیدات محیطی و سیاسی  روندی است که ناکامی های سیاست خارجی را برجسته می کند و واکنش جامعه را نسبت به این ناکامی ها اجتناب ناپذیر خواهد کرد.اصلی ترین شاخصه ی مرحله ی بعدی سیاست خارجی ایران اتهام گرایی در سیاست خارجی بود و این شرایطی را فراهم نمود که رویکرد نخبگان  به سمت مقابله گرایی و مقاومت علیه جهان غرب سوق داده شود .

در این شرایط سیاست خارجی ایران درگیر خود نخبگی گردید. وعده های مدیریت جهانی این شائبه را به وجود آورد که هزاره گرایی به دو شکل پوپولیستی و بنیاد گرا به عرصه ی سیاست خارجی ایران بازگشته است و احمدی نژاد در صدد انقلابی علیه نظم و نسق موجود جهانی است. این فضای  نامناسب در محیط بین المللی ایران شرایط را برای بحران بین المللی که آینده ی سیاسی ایران و غرب را روز به روز تیره تر می کرد فراهم ساخت.

همیشه  افراط گرایی و اتهام گرایی در نقطه ی مقابل عملگرایی در سیاست خارجی ایران اسلامی قرار داشته است .در سراسر تاریخ انقلاب اسلامی ایران یکی از پیچیده ترین و مشکل ساز ترین موضوعات چالش بین ایدولوژی و عملگرایی در تدوین سیاست خارجی بوده است و حفظ تعادل بین این دو موضوع با ارزش ترین کاری است که یک دولت می تواند انجام دهد.

آنچه که جامعه ایران از جناب آقای روحانی تقاضا دارد این است که در چهارچوب عزت ،حکمت و مصلحت در صدد رفع سوء تفاهم های انباشته شده از گذشته و درصدد تلاش برای پایان دادن به تنازع و کشمکش های بین المللی بر ضد ایران است و این نیازمند برخورد به روز و برنامه ریزی شده با نظام بین الملل و بازیگران آن با رویکرد اعتدال محور می باشد و باز هم بایست اشاره کرد انتظار نتیجه در کوتاه مدت از تنش زدایی انتظاری بی جاست.

*سید محمد حسین اکرمیان / کارشناس ارشد علوم سیاسی