تَرک بر تن فلک‌الافلاک

زلزله تلنگری برای ویرانی قلعه

زلزله آبان سال جاری در غرب کشور، خسارت‌های فراوانی را به آثار باستانی و تاریخی وارد کرده است. پس از زلزله، خبرهایی از آسیب بخش‌هایی از قلعه فلک‌الافلاک منتشر شد. روابط عمومی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان نیز در پاسخ به انتشار این اخبار در شبکه‌های اجتماعی اعلام کرد: «هیج خسارتی بر اثر زلزله به قلعه فلکالافلاک وارد نشده است. بلافاصله پس از وقوع این زمین‌لرزه مسئولان و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی لرستان از قلعه بازید کردند و نسبت به عدم خسارت به این اثر تاریخی اطمینان دادند.»

فلک‌الافلاک توان تحمل زلزله ندارد

اما این پایان ماجرای زلزله نیست؛ چرا که از روز ۲۱ آبان‌ تاکنون پس‌لرزه‌های بی‌شماری در غرب کشور رخ داده است که بزرگی برخی از آنها به چهار ریشتر نیز رسیده است. به‌ تازگی زلزله‌ای به قدرت چهار ریشتر شهر بروجرد را لرزاند؛ شهری که در نزدیکی خرم‌آباد است و تلنگری برای مسئولان کشور محسوب می‌شود. در صورتی که زلزله‌ای با این قدرت در خرم آباد رخ دهد، آیا قلعه فلک‌الافلاک توان تحمل آن را دارد؟ به‌ گزارش برخی کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی کشور در حال حاضر قلعه در وضعیت نابسامانی به‌ سر می‌برد. برج‌ها و دیوارهای قلعه پر از شکاف و ترک‌های عمیق و نیمه‌عمیق شده است. طول برخی از این شکاف‌ها به سه متر می‌رسد. نم در جای‌جای این بنا نفوذ کرده است. بند‌کشی‌های انجام شده در دهه‌های گذشته، ریخته است و نیاز به ترمیم اساسی دارند.

رضا ساکی، روزنامه‌نگار لرستانی درباره وضعیت قلعه فلک‌الفلاک به «قانون» می‌گوید: «ترک‌های قلعه بیشتر شده‌اند. پس وقوع زلزله وضعیت قلعه را بررسی کرده‌ایم. نمی‌توان به‌ صورت دقیق اعلام کرد که ترک‌های قلعه بر اثر زلزله به‌ وجود آمده است اما ترک‌های جدیدی را در قلعه پیدا کرده‌ایم. در ضلع جنوب شرقی یکی از بازوهایی که نزدیک در ورودی است، ترک‌های تازه‌ای پیدا کرده‌ایم. نکته قابل توجه اینجاست که روی دو تا از برج‌ها بار اضافه وجود دارد و رینگ‌گذاری که چند سال پیش انجام شده است، رها کرده‌اند. همچنین متاسفانه به‌ دلیل بارندگی‌ها در سال جاری نم، در فضای قلعه چند برابر شده است.»

فلک‌الافلاک رها شده است

رضا ساکی با اشاره به این که مسئولان قلعه فلک‌الافلاک را رها کرده‌اند، ادامه می‌دهد: «اگر در خرم‌آباد زلزله‌ای به بزرگی زلزله دو روز گذشته بروجرد رخ دهد، مشخص نیست چه بلایی بر سر قلعه می‌آید. در استان لرستان پس از زلزله کرمانشاه، نزدیک به ۳۰۰ زلزله داشته‌ایم اما مسئولان به‌ فکر استحکام‌بخشی و مرمت قلعه نیستند. بارها هشدار داده‌ایم اگر به داد قلعه نرسند، ممکن است به‌ راحتی با یک زلزله سه برج‌ قلعه فرو بریزد. مشکل اینجاست که مسئولان هنوز به این باور نرسیده‌اند که قلعه در شرایط حادی به سر می‌برد و امکان تخریب آن وجود دارد. در اواخر دوره قاجار و دوران پهلوی اول این اتفاق رخ داده و بخش‌هایی از قلعه تخریب شده است. نکته مهم دیگری که درباره قلعه وجود دارد، مساله گنجینه است. بسیاری از سکه‌های مربوط به دوره ساسانی مفرغ‌هایی که تاکنون به نمایش گذاشته نشده‌اند، تابوت اشکانی که یک سال و نیم گذشته از منطقه چوتاش خرم‌آباد کشف شد و بسیاری اشیای ارزشمند دیگر در گنجینه قلعه فلک‌الافلاک نگهداری می‌شوند.»

گنجینه قلعه در خطر است

ساکی با تاکید بر این که فرو ریختن فلک‌الافلاک قریب‌الوقوع است، می‌افزاید: «با توجه به پیشینه قلعه و رصد آن، صدمه ‌دیدن فلک‌الافلاک قریب‌الوقوع است؛ موضوعی که هر فردی با بازید از قلعه متوجه آن خواهد شد که با وقوع زلزله قلعه تخریب می‌شود اما مسئولان همچنان این مساله را کتمان می‌کنند. موضوع دیگر درباره قلعه این است که فلک‌الافلاک بی‌همتاست و قلب گردشگری لرستان محسوب می‌شود. در صورت تخریب یا آسیب به آن حوزه گردشگری لرستان نابود خواهد شد.»

پایه‌های لرزان فلک‌الافلاک

زلزله تنها دغدغه قلعه نیست. در این سال‌ها فلک‌الافلاک بارها به دلایل مختلف به صدر اخبار تبدیل شده است. خطر ریزش ناگهانی به‌ دلیل سستی پایه‌ها و ترک خوردن دیوارهای قلعه و تغییرکاربری سربازخانه قلعه به هتل یکی از آنها بود؛ اتفاقی که واکنش فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی کشور را در پی داشت اما ماجرای واگذاری چه بود؟ «طرح واگذاری عمارت سربازخانه این قلعه از سوی مدیران ارشد لرستان برای ایجاد هتل در حالی مطرح شد که باید دید آیا واگذاری عمارت سربازخانه به بخش خصوصی برای ایجاد هتل مانعی بر سر راه ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک نیست؟ همچنین طرح استحکام‌بخشی و لرزه‌خیزی قلعه تاریخی فلک‌الافلاک به مدت بیش از چهار سال به‌ دلایل مختلفی مسکوت مانده است. نم‌زدگی دیواره‌های قلعه باستانی، گلسنگ‌هایی که روی دیواره دیده می‌شود، احداث راه‌پله‌های نوساز بدون توجه به همخوانی با این بنای تاریخی وجود موزه‌های مردم‌شناسی و باستان‌شناسی در داخل این بنای منحصر به‌ فرد و آسیب‌های ناشی از فعالیت این موزه‌ها و... همه و همه مشکلاتی است که این بنای تاریخی با آن دست به گریبان است.»

سریال تکراری تخریب آثار تاریخی

مرمت قلعه،‌ همواره موضوع داغی برای مسئولان بوده است. در این سال‌ها اعتبارهای کمی برای مرمت آن اختصاص داده‌اند که بسیاری از آنها صرف قلعه نشده و سرنوشت‌شان همچنان در ابهام است. به‌ گفته مسئولان پیشین اداره میراث فرهنگی لرستان از سال ۸۸ که اعتباری در حدود دو میلیارد تومان به قلعه اختصاص دادند،‌ دیگر هیچ اعتباری از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به این قلعه اختصاص داده نشد. در آن سال بر اساس استانداردهای جهانی طرح استحکام‌بخشی قلعه انجام شد. در حدود هشت میلیارد تومان برای استحکام‌بخشی فلک‌الافلاک اعتبار نیاز است که متاسفانه مسئولان در سازمان میراث فرهنگی کشور این قلعه را به‌ وادی فراموشی سپرده‌اند و بودجه‌ استانی هم جوابگوی آن نیست. با این وضعیتی که پیش می‌رود، این قلعه سرنوشتی همچون پل‌های تاریخی لرستان دارد. خطر قلعه را تهدید می‌کند؛ از یک سو پایه‌های آن سست شده و از سوی دیگر دیوارها ترک برداشته است. متولی اصلی قلعه فلک‌الافلاک سازمان میراث فرهنگی کشور است. سازمان میراث فرهنگی کشور باید پاسخگوی پول‌هایی که در جاهای دیگر هزینه می‌کند و میراث فرهنگی سهمی از آن ندارد، باشد. تخریب آثار تاریخی در لرستان سابقه طولانی دارد. به‌ گفته مسئولان، دو هزار و ۳۰۰ اثر تاریخی استان لرستان در حال تخریب است که تامین اعتبار نشده و اجازه واگذاری به بخش خصوصی نیز داده نمی‌شود.

فلکالافلاک ایستاده در تاریخ

فلک‌الافلاک قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است و به‌ نام قلعه دوازده برجی نیز شناخته می‌شود. این بنا بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه، در مرکز شهر قرار گرفته و چشمگیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون این شهر است. تاریخ ساخت این قلعه به دوره ساسانیان بازمی‌گردد و به‌ شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۵۴ با راه‌اندازی موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان به‌ موزه تبدیل شد. در سال‌های اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه‌اندازی شده ‌است. احداث بنا بر فراز صخره‌های سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرم‌آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگی‌های اصلی بنا به‌ شمار می‌آیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد و دیگر آثار دوران تاریخی مانند سنگ نبشته، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده است. در نیمه ابتدایی سال ۱۳۸۹ فصل اول مرمت قلعه فلک‌الافلاک با هدف حفاظت و مرمت این اثر باستانی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان به اتمام رسید. در این طرح مرمت آب‌روهای کف حیاط با سنگ تراشیده شده به ضخامت ۶ سانتی‌متر، بندکشی و تعویض آجرها، دوباره چینی کنگره‌های تخریب شده و قوس طاق‌های قلعه و همچنین مرمت مهار در و پنجره های ورودی قلعه به اتمام رسید.

دغدغه‌ای به‌ نام آزادسازی قلعه

آزادسازی حریم قلعه فلک‌‌الافلاک یکی از مطالبات جدی مردم بوده است که این مهم نیازمند تخصیص اعتبار از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی است. بخش‌هایی از قلعه در تملک سپاه و ارتش است. مجلس ششم یک مصوبه خاص را برای آزادسازی حریم قلعه فلک‌الافلاک تعریف کرده است. هوشنگ بازوند استاندار پیشین لرستان درباره آزادسازی قلعه گفت: «سال گذشته رییس‌جمهور دستور داد که ۴۰ میلیارد تومان برای تخلیه قلعه فلک‌الافلاک به سازمان میراث فرهنگی اختصاص یابد. پیرو این موضوع،‌ تقاضای ۱۸ میلیارد تومان دیگر را داده‌ایم که علاوه‌ بر تخصیص ۴۰ میلیارد تومان به این امر اختصاص یابد. سه هزار و ۶۰۰ میلیون تومان اسناد خزانه به ما تحویل داده شد و قرار است اسناد خزانه و بقیه ۱۸ میلیارد را به پول تبدیل کنیم. ۱۲ میلیارد تومان بابت مهمانسرای ارتش به آنها داده شده و هم اکنون در حال تخلیه آن هستند. سپاه نیز برای تخلیه موافقت خود را اعلام کرد و تنها اختلافی که وجود دارد بین ما و وزارت جهاد کشاورزی است؛ چرا که قرار بود معادل زمین سپاه به آنها زمین تحویل داده شود که این مشکل در حال حل و فصل است. در این رابطه در کمیسیون دولت اختلافی که با وزارت داشتیم مطرح و لوایح تصویب شده و منتظر تصویب کمیسیون اصلی هستیم که آن را ابلاغ کند و اگر بتوانیم مصوب دولت را بگیریم، تا پایان شهریور کار تخلیه به طور کامل انجام می‌شود.»

به‌ تازگی پویش ملی حامیان فلک‌الافلاک راه‌اندازی شده است. پویشی که به‌ دنبال رساندن صدای نفس‌های آخر قلعه به‌ گوش مردم و مسئولان و تبدیل دغدغه حفظ و نجات قلعه فلک‌الافلاک به یک مطالبه ملی است. فلک‌الافلاک یکی از باشکوه‌ترین معماری‌های جهان است که با نگاهی ملی می‌توان به حفظ آن در آینده امیدوار بود.»