خلاء رویکردهای پیشگیری از اعتیاد

تدبیر24 : اعتیاد، یک پدیده شوم اجتماعی است که فقط فرد معتاد را درگیر نمی کند، بلکه خانواده و اطرافیان او را نیز به کام خود می کشد. ‏
به گفته دکتر حمید صرامی، 55 درصد از طلاق ها به دلیل اعتیاد رخ می دهد و 65 درصد همسر آزاری ها، 30 درصد کودک آزاری ها و 25 درصد قتل های عمد در میان معتادان مشاهده می شود و اعتیاد، سالانه افزون بر10هزار میلیارد تومان خسارت و هزینه به اقتصاد کشور تحمیل می کند.
دکتر صرامی همچنین می گوید: اکنون با وجود همه تلاش ها، در مقابل آسیب اجتماعی اعتیاد در حالت تدافعی و انفعالی هستیم، آن هم در حالی که ماهیت توزیع موادمخدر در کشور، سیستمی هوشمند، فعال و خلاق دارد و گویی سالنی بزرگ با ورودی های متعدد است که مشتری مدارانه، منضبط و غیردولتی فعالیت می کند!
این مدرس دانشگاه با بیان آن که در 12 استان نرخ مصرف مواد مخدر از میزان متوسط کشوری آن، بالاتر است، می افزاید: در حوزه پژوهش های راجع به اعتیاد، قبل از انقلاب چندان اتفاقی نیفتاده است. از سال 1359 تا 1372 نیز با رکود در این زمینه مواجه بوده ایم و از آنجا که دانش بومی درباره اعتیاد نداشتیم، سعی کردیم از الگوهای مداخله ای استفاده کنیم و از این پس باید بیش از پیش توان مان را برای مقابله با این آسیب اجتماعی، به کار بگیریم.
** آمارهای حوزه اعتیاد
مهدی افروز منش، روزنامه نگار و دبیر گروه بحران روزنامه شهروند، بیش از یک دهه به صورت تخصصی در حوزه مواد مخدر کار کرده است. وی با اشاره به برخی آمارها در حوزه اعتیاد می گوید: طبق آماری که در کتاب سال 1394 ستاد مبارزه با مواد مخدر به چاپ رسیده، 1799 مورد درگیری های مسلحانه میان نیروهای انتظامی با اشرار و قاچاقچیان مواد مخدر در سال 1392 رخ داده و در سال بعد به 2314 مورد افزایش پیدا کرده است. برخی شاخص ها نیز کاهش پیدا کرده و مثلا 572 تن مواد مخدر کشف شده در سال 1392، به 556 تن در سال 1393 رسیده است.
آقای افروزمنش می افزاید: به دلایل زیادی نمی توان به این آمار اطمینان صددرصد داشت، زیرا از سوی منابع مستقل تأیید نشده است و از اینرو می تواند با واقعیت فاصله داشته باشد؛ همچنین در آمارهای داخلی به مواردی مانند سطح زیر کشت خشخاش در کشور، اشاره نمی شود.
همچنین اغلب آمارمربوط به برخوردهای امنیتی پلیس با قاچاقچیان مواد مخدر، رشد صعودی دارد، مثلا تعداد دستگیرشدگان، درآمدهای ناشی از فروش اموال قاچاقچیان توسط پلیس و بودجه ستاد، افزایش پیدا کرده است. اما در بحث پیشگیری، با فضا و آمار دیگری مواجه می شویم که نشان می دهد در مقابل پدیده اعتیاد، صرفاً برخوردهای فیزیکی را در دستور کار خود قرار داده اند و در بخش نرم افزاری هیچ اتفاقی نیفتاده است. آمار فعالیت های مطبوعاتی در این حوزه، از 475 مورد در سال 1384 به 514 مورد در سال 1392 رسیده است که نسبت به افزایش آمار در حوزه برخوردهای فیزیکی مانند انهدام کارگاه های تولید شیشه و دستگیری عمده فروشان و خرده فروشان، افزایش قابل توجهی نیست. ضمن آن که ساخت برنامه های تلویزیونی با رویکرد پیشگیرانه درباره مواد مخدر نیز کاهش پیدا کرده است.
** خلاء مطالب آموزشی پیشگیرانه در رسانه ها
دبیر گروه بحران روزنامه شهروند با بیان این که آمارهای نگران کننده دیگری نیز درباره مواد مخدر وجود دارد، می گوید: با این که سن ابتلا به اعتیاد تا 15 سالگی پایین آمده است، 92 درصد مدارس، فاقد هرگونه برنامه پیشگیری در این مورد هستند. در سال گذشته، تعداد تماس ها با خط ملی مشاوره اعتیاد، 75 درصد افزایش داشته که نشان دهنده دغدغه مردم در حوزه مواد مخدر است.
آقای افروزمنش، با اشاره به این که متأسفانه سال هاست در مورد مبارزه با مواد مخدر، حلقه اصلی پیشگیری را گم کرده ایم، می افزاید: حوزه هایی که فکر می کنیم در آن ها از رسانه به عنوان حوزه نرم افزاری مقابله پیشگیرانه با مواد مخدر استفاده می شود، قوی نیست.
انتشار اخبار در سایت ستاد مبارزه با مواد مخدر، یک طرفه است و نهاد مستقلی برای تحلیل و اصلاح اطلاعات موجود در آن وجود ندارد. از اینرو تولیدکننده خبر، آنچه را که دوست دارد به مخاطب منتقل می کند و هیچ گونه تعاملی میان متخصصان تولید خبر و رسانه ها با تولیدکنندگان اخبار حوزه مواد مخدر که عمدتا نیروهای انتظامی اند، وجود ندارد. بنابراین اتفاق مثبتی هم در این حوزه نمی افتد. ‏
وی تأکید می کند: پژوهشی بر روی روزنامه ها و نوع نگاه شان به مواد مخدر، نشان می دهد که نگاه اصحاب رسانه هم به نگاه سیاستگذاران و برخوردکنندگان با مواد مخدر نزدیک شده است و مطالبی که در این زمینه منتشر می کنند، اغلب درباره قتل ها، بازداشت ها و گروگان گیری ها است. گاهی نیز با خرده فروشان مواد مخدر یا قاچاقچیان مصاحبه می کنند، اما جای مباحث تخصصی پیشگیرانه و آموزشی در آنها خالی است. رسانه ها عموما معتقدند که مردم علاقه ای به مطالب آموزشی ندارند، اما شیوع شناسی نشان می دهد که اتفاقا مهم ترین دغدغه مردم درباره مواد مخدر، نبود آموزش های لازم است.
آنها نمی دانند مواد مخدر چرا و چطور وارد زندگی فرزندانشان می شود و در مقابل آن، چه باید کرد؟
خلاء بزرگی در این میان وجود دارد که عمده آن به دلیل نوع نگاه مبارزه کنندگان با قاچاق مواد مخدر در حوزه سیاستگذاری است.
** اعتیاد، پدیده در حال رشد
سرهنگ دکتر غلامحسین بیابانی ـ رئیس مرکز تحقیقات پژوهشگاه پلیس آگاهی، با اشاره به این که بیشترین آسیب ها در کشور ما در حوزه مواد مخدر اتفاق می افتد، می گوید: آمار سال های1371 تا 1380 نشان می دهد که در هر 5 دقیقه، یک معتاد و در هر 10 دقیقه، یک قاچاقچی در ایران دستگیر شده اند، اما دامنه سودآوری موادمخدر برای قاچاقچیان، 2 برابر درآمد سالانه فروش نفت کشور است و بنابراین به راحتی از آن دست نمی کشند. البته عمده فعالان این حوزه، جرایم خرد مانند سرقت انجام می دهند تا هزینه اعتیادشان را تأمین کنند. اگرچه انجام جرایم خرد باعث می شود آنان نیازی به انجام جرایم کلان پیدا نکنند، اما باید تدبیری برای مدیریت آن ها اندیشیده شود.
وی می افزاید: فقط ایران نیست که با پدیده اعتیاد دست و پنجه نرم می کند، اما در کشورهای پیشرفته، این آسیب تا دهه های 70 و 80 میلادی شیوع داشته و در دهه 90 یا متوقف شده یا کاهش پیدا کرده است. اما در کشور ما اعتیاد هنوز نه متوقف شده و نه رو به کاهش رفته است. آمار واقعی از تعداد معتادان هم وجود ندارد تا بتوان براساس آن، هدف گذاری و برنامه ریزی کرد.
در این مورد نمی توان فقط به آمار قوه قضاییه یا نیروی انتظامی بسنده کرد. در دنیا، از جمله سازمان هایی که آمارشان در این زمینه تا حدی واقعی است، اف بی ای (‏FBI‏) و اسکاتلندیارد هستند که آمار را با یک سال و نیم تأخیر (که برای تحلیل و تأیید شان لازم است) روی سایت خود قرار می دهند. به همین ترتیب درموردپیشگیری از جرایم هم نمی توان به اقدامات قوه قضاییه و نیروی انتظامی بسنده کرد. ‏
** تأثیر همسایه بانی بر کنترل جرایم
رئیس مرکز تحقیقات پژوهشگاه پلیس آگاهی همچنین می گوید: قبلاً در محله های مختلف شهر، بحث «همسایه بانی» و شناخت چهره به چهره وجود داشت که افراد را از برخی بزهکاری ها برحذر می داشت. اما در حال حاضر در محلات، کسی، کسی را نمی شناسد و جرأت تذکر به او را هم ندارد. همه بارها را بر روی دوش قوه قضاییه و نیروی انتظامی می گذارند که آنها هم نیروی کافی برای مدیریت شرایط را ندارند.
این سازمان ها می توانند اراذل و اوباش را جمع آوری کنند، اما این که آنان در کجا نگهداری و چگونه کنترل شوند و آموزش ببینند و به جامعه بازگردند، همیاری بیشتری را می طلبد. 21 سازمان می توانند در خصوص پیشگیری از جرم نقش داشته باشند، اما هیچ کدام کاری در این حوزه انجام نمی دهند.
سرهنگ دکتر غلامحسین بیابانی تأکید می کند: تا وقتی در حوزه اعتیاد، عرضه و تقاضا به فراوانی وجود دارد، برای کاهش و کنترل آن، نمی توان کاری را انجام داد. اینجاست که کمپین های رسانه ای به کار می آیند. در حالی که کمتر از یک درصد جرایم، جنایی هستند، 20 درصد اخبار رسانه ها و 90 درصد مضمون فیلم ها جنایی محسوب می شود که می توان همین توان را در حوزه اعتیاد به کار گرفت و به مردم آموزش داد.
در کشورهای توسعه یافته نیز رسانه ها تا سال 1964 میلادی اصلا به موضوع مواد مخدر نمی پرداختند، اما از آن زمان تا به حال این موضوع، 8 درصد مطالب رسانه ها را به خود اختصاص داده است.‏
** لزوم راه اندازی مراکز مشاوره اعتیاد
سرهنگ دکتر غلامحسین بیابانی می گوید: عمده مجرمان و در عین حال بیشترین آسیب دیدگان جامعه ما را معتادان تشکیل می دهند که امکانات چندانی هم برای بازگشت به زندگی طبیعی در اختیار ندارند. پیشنهاد من آن است که در تمامی استان ها مراکز مشاوره و نظارت راه اندازی شود، به طوری که هر فرد را سالی 4 مرتبه کنترل کنند تا مطمئن شوند به اعتیاد برنگشته است. درگیر نبودن معتادان بهبودیافته و دادن شغل به آنان برای این که نیازهای طبیعی و روانی شان تا حدی برآورده شود، از ابزارهای لازم برای کاهش آمار اعتیاد است.
از طرفی معتاد در جامعه منزوی می شود و نیازمند بازگشت به هویت خویش است. مراکز مشاوره می توانند به تثبیت هویت این افراد کمک کنند و برای رفع مشکلات فرد معتاد و خانواده اش، به آنان مشاوره بدهند. معتادان را نباید از خانواده هایشان دور کرد، زیرا در حوزه پیشگیری و ترک اعتیاد، خانواده موثرترین نهاد است.
‏رئیس مرکز تحقیقات پژوهشگاه پلیس آگاهی می افزاید: مراکز مشاوره و نظارت، می توانند با نظارت های رسمی و مستمر اجتماعی، از از هم گسیختگی خانواده ها پیشگیری کنند. در حال حاضر فقط باندهای خلافکار از معتادان استقبال می کنند و حتی برایشان وثیقه می گذارند تا از زندان آزاد شوند تا بازهم به همکاری با آنان بپردازند. طبعا فرد معتاد نیز نمی تواند خود را از این گروه ها جدا کند و به آنان پشت پا بزند.
وی تأکید می کند: باید به تقویت «تصویر خویشتن» در افراد معتاد کمک کرد و به سمت راهکارهای جایگزین زندان رفت. در استرالیا هر فرد معتاد زیر 23 سال، اولین بار پس از دستگیری مورد مشاوره و راهنمایی قرار می گیرد، بار دوم به صورت کتبی متعهد می شود که اعتیاد را کنار بگذارد و اگر جرمی انجام نداده باشد، سوء سابقه ای برایش ثبت نمی شود.
اما اولین برخورد ما با فرد معتاد، حذف او از جامعه و فرستادنش به زندان است که در نتیجه او هم در کارهای خلاف متخصص می شود و از زندان برمی گردد که برای دولت بسیار هزینه ساز است.
** رویکردهای متفاوت
کشورها با 2 نوع رویکرد «همزمانی» و «در زمانی» می توانند به استقبال پدیده های اجتماعی بروند.‏
‏سرهنگ غلامحسین بیابانی با بیان این موضوع می افزاید: کشورهایی با فرهنگ «همزمانی»، هر پدیده ای را به موقع می پذیرند و برایش برنامه دارند، اما کشورهایی با فرهنگ در زمانی، فقط با گذشت زمان است که پدیده ای را می پذیرند. ما خیلی دیر و زمانی که بسیاری از معتادان به زندان رفتند و سابقه دار شدند، پذیرفتیم که فرد معتاد، مجرم نیست.
وی می گوید: هرگاه بی کاری در جامعه یک درصد افزایش پیدا کند، میزان وقوع جرایم، یک و نیم درصد بالا می رود. همین طور با یک واحد بالاتر رفتن میزان مصرف مواد مخدر در جامعه، میزان سرقت، 4 واحد افزایش می یابد و این نشان می دهد که رابطه مستقیمی میان شرایط اجتماعی و جرایم وجود دارد و همه سازمان ها باید وارد حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی شوند.
** برچسب نزنیم!
دکتر محسن روشن پژوه ـ معاون پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی، می گوید: باید توجه داشت اعتیاد یک پدیده چندوجهی است و باید به همه وجوه آن توجه کرد. اگر با تعصب، برچسب خاصی به معتادان بزنیم، عده ای از جامعه هدف را از دست می دهیم.
برخی اعتیاد را جرم می دانند و برخی یک انگ اخلاقی، برخی یک نقص عاطفی و روانی، برخی ناشی از بی ارادگی و برخی دیگر یک بیماری پزشکی. گروهی نظریه های اجتماعی را مطرح می کنند و می گویند معتاد حاصل زیرپا گذاشتن هنجارهای اجتماعی است و ساختارهای اجتماعی به این اتفاق کمک می کند و این در حالی است که تقلیل اعتیاد به هر یک از این سطوح، روند پیشگیری را با مشکل مواجه می سازد.
دکتر روشن پژوه می افزاید: سوءاستفاده از حضور مبتلایان یا بهبود یافتگان اعتیاد در رسانه های گروهی کار درستی نیست.
وقتی برنامه های تلویزیونی مانند حباب، شوک و مکث، از من دعوت کردند، پرسیدم آیا در برنامه فرد بهبودیافته ای حضور دارد؟ گفتند بله. گفتم کار درستی نیست و دلایلم را بیان کردم. نتیجه آن شد که دیگر مرا دعوت نکردند! به نظر من این کار خلاف روند پیشگیری از اعتیاد است. چنین برنامه هایی باید همراه با تحلیل باشد و برای مخاطبان طبقه بندی شده تهیه شود، به طوری که کرامت فرد بهبودیافته از میان نرود و مفید واقع شود.
حتی تصویری از یکی از این برنامه ها که من در آن حضور داشتم، در شبکه های اجتماعی پخش شده بود که برای فرد معتاد دعوت شده به برنامه، لیوان آب نگذاشته بودند. کاربران هم نوشته بودند چرا برای او آب نگذاشته اند و برای کارشناس گذاشته اند؟
** پدیده چندوجهی اعتیاد
معاون پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی می گوید: در دهه 70، ستاد مبارزه با مواد مخدر، پوسترهایی طراحی کرده بود که اعتیاد را بمبی برای نابودی خانواده ها معرفی می کرد.
آنونس های تلویزیونی هم از پیام هایی مانند «اعتیاد، بلای خانمان سوز» استفاده می کردند. اگر به مخاطب القا کنیم که اعتیاد، اتفاقی ناگهانی مانند انفجار بمب است، قابلیت پیشگیری از آن را از میان می بریم. حال آن که باید بر روی فرآیندی بودن پدیده اعتیاد تأکید داشت.
دکتر محسن روشن پژوه می افزاید: وقتی اعتیاد را فرآیندی چند بُعدی بدانیم و آن را به درستی به مردم معرفی کنیم، هرکس می تواند عوامل خطرساز از قبیل استرس های محیطی، محدودیت ها و اشکالات تربیتی را در اطراف خود شناسایی کند. در آن صورت مردم متوجه می شوند که ممکن است فرزند شان با هدف بیدار ماندن و درس خواندن برای کنکور، به مصرف نوع خاصی از مواد روی بیاورند که در این صورت می توانند اقدامات لازم را برای پیشگیری از اعتیاد آنها به عمل آورند. ‏
*منبع: روزنامه اطلاعات