سیزدهم تیر؛ نوروز طبری

تدبیر24: مرضیه نگهبان مروی* - در گاهشماری کهن ایرانی هر روز ماه یک نام ویژه داشته است (روز یکم: اورمزد روز، روز دوم: بهمن روز و...) روز سیزدهم هم «تیر» روز نام داشته است. از این رو حتی در گاهشماری کنونی، وقتی سیزدهم تیر ماه فرا می‌رسد، حیف است که از تیرگان (تیر روز از تیر ماه) یادی نکنیم. در تاریخ و ادبیات دوران میانه در ویس و رامین  ( فخر الدین اسعد گرگانی ) آمده است :

از آن خوانند آرش را کمانگیر / که از آمل به مرو انداخت یک تیر
ترا زیبد نه آرش را سواری / که صد فرسنگ بگذشتی به ساری

پژوهشگران داستان آرش کمانگیر را در دوران پیشدادیان دانسته اند . در شاهنامه هم منوچهر پیشدادی و دودمان پیشدادی در شهر های طبرستان ، در ساری و آمل و تمیشه و در کنار دریای گیلان ( در شاهنامه دریای گیلان خوانده شده ) و دماوند ، تختگاه داشتند . بن مایه داستان تیرگان به درگیری منوچهر پادشاه پیشدادی با لشگر تورانی و افراسیاب و محاصره لشگر ایران در طبرستان و پذیرش صلح با شرط انداختن یک تیر توسط یک پهلوان ایرانی بوده است . تیری که مرز ایران و توران را مشخص کند . داستان آرش کمانگیر در شاهنامه نیامده است ( اشاراتی شده ) ولی در ویس و رامین فخر الدین اسعد گرگانی و در مجمل التواریخ و تاریخ طبری و چندین نسک قدیمی آمده است . در شاهنامه هم اشاراتی به داستان آرش کمانگیر شده است .
در مجمل التواریخ چنین آمده است :

و افراسیاب تاختن‌ها آورد و منوچهر چند بار زال را پذیره فرستاد تا ایشان را از جیحون زانسو تر کرده، پس یک راه افراسیاب با سپاهی بی اندازه بیامد و چند سال منوچهر را حصار داد اندر طبرستان و سام و زال غائب بودند و در آخرصلح افتاد به تیر انداختن آرش و از قلعه آمل با عقبه مزدوران برسید و آن مرز [ را ] توران خوانده‌اند. ( مجمل التواریخ آمل و شاید دماوند را مکان پرتاب تیر دانسته است )

در آثار الباقیه ابوریحان بیرونی، طبرستان، جایگاه منوچهر نشان داده شده است . آرش کمانگیر – که به عنوان اسطوره ی میهن دوستی مطرح است - از همین جا برخاسته است . بیرونی می نویسد: «افراسیاب چون به کشور ایران غلبه کرد و منوچهر را در طبرستان در محاصره گرفت ، منوچهر از افراسیاب خواهش کرد که از کشور ایران به اندازه پرتاب یک تیر در خود به او بدهد... و (آرش) را که مردی با دیانت بود حاضر کردند...» (بیرونی، ص ۲۴۹)

ابوريحان بيرونی در التفهيم می نويسد:
«و گفتند كه اين تير از كوههاى طبرستان بكشيد تا بسوی تخارستان شد".
عبدالحی بن ضحاک بن محمود گرديزی در زين الاخبار می گويد: " پس آرش تير بـيانداخت، از کوه رويان و آن تير اندر کوهى افتاد ميان فرغانه و تخارستان»

توضیح : رویان سرزمینی در طبرستان بوده است و امروزه شهرستانی در استان مازندران هست .
بیرونی این جشن را جشن نیلوفری نیز می خواند و گردیزی جشن سرشویی. گردیزی می نویسد که آبریزگان اصفهان (حکومت آل زیار که خود دیلمی و برخاسته از گرگان و طبرستان بودند) آن است که مردم آب بر یکدیگر می ریزند و اگر در این روز باران بیاید شادی می کنند و عید می گیرند و این آیین در زمان او برگزار می شود. قزوینی نیز از این جشن با نام نیلوفر یاد می کند. گردیزی هم‌چنین نوشته، «آن تیر اندر کوهی افتاد، میان فرغانه و طخارستان … و مغان دیگر روز جشن کنند… و اندر تیرگان پارسیان غسل کنند و سفالینها و آتش دانها بشکنند… و مردم آمل در این روز به دریا روند و تمام روز را در آن آب تنی کنند و تن بشویند».

تیرماه ‌"سیزّه‌ شو" (شب سیزدهم ماه تیر) نام طبری ( مازنی ) این جشن است که در میان کوه‌ پایه‌های مازندران در سیزهم آبان‌ماه (برابر با سیزدهم تیرماهِ گاه‌ شماری طبری، که به نوروز طبری معرف است) جشن گرفته می‌شود.

*کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی