بعد از اینکه در هفتههای اخیر وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیهای اعلام کرد رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه، به پال رایان، رئیس مجلس نمایندگان، اطلاع داده که ایران تا روز ۱۸ آوریل به تعهدات خود بر اساس برجام عمل کرده است، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، نیز لغو تحریمهای یکجانبه این کشور را علیه ایران تمدید کرد.
تدبیر24»تحریمهای مرتبط با برنامه هستهای کشورمان، پس از توافقنامه هستهای بین ایران و قدرتهای جهانی، موسوم به برجام و در زمان باراک اوباما، رئیس جمهور سابق آمریکا، لغو شد. از آن به بعد مقامات آمریکایی هر ۹۰ روز میزان پایبندی ایران به تعهدات برجام را مورد بررسی قرار میدهند تا برمبنای آن، لغو تحریمهای ایران را تمدید کنند. با این وجود از زمان روی کار آمدن ترامپ، برای اولینبار است که تمدید لغو این تحریمها اجرا میشود. ترامپ در دوران کارزار انتخاباتی خود بهشدت از برجام انتقاد کرده بود و برجام را بدترین توافق ممکن خوانده بود که به منافع آمریکا و متحدانش لطمه میزند. او بارها گفته بود که این توافق را لغو خواهد کرد و مشاورانش نیز پس از پیروزی او در انتخابات، از مذاکره مجدد بر سر برخی مفاد این توافق سخن میگفتند. بنابراین با وجود چنین رویکردهای خصمانهای، انتظار نمیرفت دولت ترامپ به برجام پایبند بماند و لغو تحریمهای هستهای را تمدید کند؛ اما چه شد که ترامپ تندرو نیز به سمت اجرای برجام سوق داده شد؟ به نظر میرسد در نظر گرفتن چنین رویکردی از سوی دولت او، در فضای سیاسی داخلی آمریکا، به برخورد جامعه بینالمللی و نیز واکنشها و رویکردهای ایران ریشه دارد. در رابطه با عرصه داخلی آمریکا باید گفت بر خلاف اوباما و همسرش، دونالد ترامپ و خانوادهاش با حرف و حدیثهای بسیار وارد کاخ سفید شدند و جامعه آمریکا تا مدتها پس از اعلام نتایج انتخابات، صحنه شورشها و اعتراضات بخشهایی از جامعه بود که ترامپ را نماینده واقعی خود نمیدانستند و از پیروزی او شگفت زده و ناراحت بودند. بنابراین ترامپ با مشروعیتی حداقلی کار خود را بهعنوان رئیس جمهور آمریکا آغاز کرد و این امر قدرت مانور او را برای انجام اقدامات جنجالی کاهش میداد. در ضمن بخشهای گستردهای از جامعه آمریکا و همچنین تحلیلگران و اندیشمندان این کشور، توافق با ایران را اقدامی صحیح و عقلانی و منطبق بر منافع متقابل میدانند و بنابراین ترامپ میدانست که در صورت لغو برجام، فضای متشتت و ناآرام آمریکا را هرچه بیشتر متلاطم خواهد کرد. از سوی دیگر جامعه بینالمللی نیز نه فقط برای ترامپ بهعنوان فردی بی تجربه در سیاست و معروف به عملکردهای غیراخلاقی، احترام و اعتباری قائل نیست، بلکه بهطور مشخص در رابطه با لزوم پایبندی به برجام، در کنار ایران قرار گرفت و آمریکا را از لغو یکجانبه برجام بهعنوان یک توافق بینالمللی، بر حذر داشت. بدین ترتیب ترامپ که در عرصه داخلی قدرت مانوری نداشت، در عرصه بینالمللی نیز چراغ سبزی از سوی جامعه بینالمللی دریافت نکرد و به این جمعبندی رسید که در صورت شنا کردن بر خلاف جریان آب، بیش از وضعیت کنونی منزوی خواهد شد. اما در این میان، رویکرد ایران به برجام، شرایط سیاسی داخلی کشورمان و نیز موضعگیری مقامات کشورمان پیرامون برجام نیز در تصمیم ترامپ مؤثر بود. ایران پس از ارائه نمایش بی نظیری از موفقیت فرایند مذاکره و دیپلماسی برای حل یک اختلاف بینالمللی که به توافقی بینالمللی نیز منجر شد، مجدانه مسیر اجرایی ساختن این توافق بینالمللی (برجام) را در پیش گرفت و خود را بهعنوان بازیگری فعال و مثبت در عرصه بینالمللی معرفی کرد. گزارشهای آژانس بینالمللی انرژی اتمی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز همواره پایبندی کشورمان به برجام را تایید میکرد. از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران در واکنش به شعارهای تند ترامپ در قبال برجام، هم در دوران تبلیغات ریاستجمهوری و هم پس از برگزیده شدن او بهعنوان رئیس جمهور ایالات متحده، بارها اعلام کرد به برجام پایبند است و هرگز آن را نقض نخواهد کرد؛ اما اگر طرف مقابل آن را پاره کند، ایران آن را آتش میزند. ارسال چنین پیام قاطعی همراه با انتقادات و فشارهای فراوانی که از سوی منتقدان روحانی به دلیل امضای برجام بر دولت او وارد میشد، نشانگر آن بود که در عرصه داخلی ایران نیز هستند گروههایی که به نقض برجام و لغو آن تمایل دارند و تنها منتظر حرکت اشتباه رقیب هستند. در نتیجه، دریافت چنین پیامهایی سبب رویکرد احتیاط آمیز ترامپ و تمدید لغو تحریمها از سوی او شد. حال با انتخاب مجدد دولت تدبیر و امید، دیدگاه قاطبه مردم ایران نسبت به اقدامات دولت یازدهم و از جمله امضای برجام بیش از پیش آشکار شده و مردم ایران با حضور میلیونی خود پای صندوقهای رأی و انتخاب مسیر تعادل و تعامل نشان دادند که خواهان چه نوع سیاست خارجی و مناسباتی با جامعه جهانی هستند. بنابراین شکلگیری چنین فضایی در جمهوری اسلامی ایران پس از انتخابات، تیر خلاص را به تلاشهای ایران هراسانه ترامپ و دولتهای همدست و حامی آن زد و نقض برجام را بیش از پیش برای دولت آمریکا سخت و پر هزینه کرد.
محمدمهدی مظاهری؛ استاد دانشگاه